Οι άγνωστοι Έλληνες και Σκυθες κάτοικοι της Κίνας και ο πολιτισμός των ευρωπαϊκών πληθυσμών εκεί (Μέρος Α')

Τα «Διονυσιακά» ή « Διονυσιακών βιβλία μη΄ » (μη΄= 48) είναι ελληνικό επικό ποίημα του Νόννου του Πανοπολίτη . Αποτελείται από 21.419 στίχους σε 48 βιβλία. Περιγράφει την ζωή και τον θρίαμβο του θεού Διονύσου, και κυρίως την εκστρατεία του στην Εγγύς Ανατολή και στις Ινδίες. Οι σκηνές που περιγράφονται εκτυλίσσονται σε όλα τα τότε γνωστά μέρη της Γης. Ο Δίας διατάζει τον Διόνυσο να κάνει εκστρατεία κατά των Ινδών για να συμπεριληφθεί στον Όλυμπο. Η Ρέα στέλνει τον Κορύβαντα Πυρρίχιο να επιστρατεύσει πολεμιστές. Ακολουθεί αναλυτική αναφορά των λαών, με την πατρίδα τους και τον αρχηγό τους. Η Ρέα επιστρατεύει και θεούς για να πολεμήσουν στο πλευρό του Διονύσου. Η Ήρα όμως θα πάει με το μέρος των Ινδών. Ακολουθεί αναλυτική αναφορά των στρατευμάτων και των οπλισμών τους. Στην όχθη του ποταμού Αστακού γίνεται μάχη, κατά την οποία ο Διόνυσος μετατρέπει τα ύδατα του ποταμού σε κρασί, μεθώντας και εξουδετερώνοντας με αυτό τον τρόπο τους αντιπάλους του. Μαρτυρίες για την ύπαρξη των «Τόχαρων» υπήρχαν στην αρχαιότητα, εξ αιτίας όμως της μεγάλης αποστάσεώς τους από την Ευρώπη, δεν δόθηκε ιδιαίτερη σημασία σε αυτές και θεωρήθηκαν μύθος ή φαντασία. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναφέρει μία περιγραφή για τους Σηρες, (τα έθνη της Βορειοδυτικής Κίνας από Έλληνες και Ρωμαίους) που έγινε στον Αυτοκράτορα Κλαύδιο από μία πρεσβεία από την Ταυροφάνη (Κεϋλάνη). Σύμφωνα με τα λεγόμενα των Κεϋλανών πρέσβεων, οι άνθρωποι στη Βορειοδυτική Κίνα ήταν πολύ ψηλοί, είχαν πυρόξανθα μαλλιά και γαλάζια μάτια. Αλλά και κινεζικές μαρτυρίες, που αναφέρονται στους κατοίκους της συγκεκριμένης περιοχής σε μία περίοδο ιστορικής καταγραφής 1.000 χρόνων, περιγράφουν ψηλούς σωματότυπους με μπλε ή πράσινα μάτια, μακριές μύτες, πολλά γένια και κόκκινα ή ξανθά μαλλιά. Οι Αρχαίοι Έλληνες ανέφεραν ως Τόχαρους, τους κατοίκους της Βακτριανής που κατέλυσαν τα ελληνιστικά βασίλεια της Ινδικής Χερσονήσου. Αυτοί ονομάζονταν από τους Έλληνες «Τόχαροι» και από τους Ινδο- Αρίους «Τουσάρα» και εισήλθαν, σύμφωνα με την αρχαία ιστοριογραφία, στη περιοχή της Βακτρίας από την κοιλάδα του Ταρίμ καταδιωκόμενοι από την επέλαση των Ούννων και κάποιων πρωτο-τουρκικών λαών στην περιοχή τους. Οι δε Τούρκοι της Μογγολίας αναφέρονταν στους κατοίκους της περιοχής του Ταρίμ, λέγοντας ότι αυτοί μιλάνε την «τόξρι» γλώσσα. Το εθνονύμιο «Τόχαροι», χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Μύλερ, το 1907 και μετέπειτα από τους επιστήμονες που αποκρυπτογράφησαν τα «τοχαρικά» κείμενα. Σήμερα αμφισβητείται αν οι Τόχαροι χρησιμοποιούσαν το εθνονύμιο αυτό για τον εαυτό τους. Ορισμένοι θεωρούν ότι οι Τόχαροι που ανέφεραν οι Αρχαίοι Έλληνες είναι κάποιο περσικό φύλο και όχι οι κάτοικοι της κοιλάδας του Ταρίμ οι οποίοι ονομάζονταν αλλιώς. Σύμφωνα με τον Μάλλορυ τον 6ο και 8ο αι. μ.Χ. οι Τόχαροι της περιοχής του  Κιούτσι,  αυτοαποκαλούνταν Κούζινε και οι δε κάτοικοι του Αγνιντέσα, Αάρσι (αργυροί ή λευκοί στη γλώσσα τους). Σύμφωνα δε με τον Ντάγκλας Ανταμς, οι Τόχαροι αυτοαποκαλούνταν Άκνι,(ακρίτες στη γλώσσα τους). Οι ταφές των Τόχαρων παρουσιάζουν εξαιρετικές ανθρωπολογικές και τελετουργικές ομοιότητες με τις κέλτικες ταφές, σε σημείο που αρκετοί ερευνητές θεωρούν τους Τόχαρους ως κελτικής καταγωγής. Τα ρούχα των Τόχαρων είναι τα ίδια με τα ευρωπαϊκά νεολιθικά ρούχα και φαίνεται ότι παρασκευάστηκαν με τις ίδιες μεθόδους υφαντουργίας. Τα τοχαρικά ταρτάν, ως στυλ, ανήκουν στην ευρύτερη περιοχή του Καυκάσου, της Μαύρης Θάλασσας και της Μικράς Ασίας. Ρούχα αντίστοιχης ύφανσης έχουν βρεθεί και στα σώματα των αλατωρύχων στην Αυστρία, γύρω στο 1.300 π.Χ.. Η δε διαγώνια ύφανση των υφασμάτων δείχνει ιδιαίτερα εξελιγμένο τρόπο ύφανσης, το μεν ύφασμα που βρέθηκε στις μούμιες είναι το πλέον ανατολικό  δείγμα αυτού του είδους της τεχνικής ύφανσης. Γενετικά, οι μούμιες, από την πλευρά της πατρικής γενεάς δηλ. του Υ χρωματοσώματος, ανήκουν στην υποομάδα R1a που συναντάται κυρίως σε σλαβικά και ιρανικά έθνη και κυρίως στην Ανατολική Ευρώπη. Οι Ασιάτες, όπως οι Κινέζοι έφθασαν στην περιοχή 2.000 χρόνια μετά τους Ευρωπαίους, ενώ  οι Ουιγούροι Τούρκοι έφθασαν στη περιοχή άλλα 1.842 χρόνια μετά, δηλ. το 842 μ.Χ. μετά την κατάρρευση του μογγολικού βασιλείου στις όχθες του Ορχόν ποταμού. Ο Μαιρ υποστηρίζει ότι οι Τόχαροι έφθασαν στην περιοχή από τα βουνά του Παμίρ, γύρω στα 5.000 χρόνια πριν από την εποχή μας δηλ. γύρω στο 3000 π.Χ. Επιπλέον, οι Μάλλορυ και Μαιρ θεωρούν ότι, δύο καυκασοειδείς δηλ. δύο ευρωπαϊκοί τύποι ανθρώπων συνυπήρξαν στην περιοχή: οι (δυτικοευρωπαίοι από πλευράς γλώσσας) Τόχαροι και οι (ανατολικοευρωπαίοι από πλευρά γλώσσας) Σάκες. Ύστερα από εξέταση 302 τοχαρικών κρανίων, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, οι κοντινότεροι συγγενείς των Τοχάρων, από ανθρωπολογικής πλευράς, ήταν οι δημιουργοί του πολιτισμού του Αφανάσεβο, στα βόρεια του Ταρίμ και του πολιτισμού του Αντρόνοβο. Οι Μαλλορυ και Μαιρ προκρίνουν τον πολιτισμό του Αφανάσεβο (3.500-2.500 π.Χ.), ο οποίος είναι απευθείας ευρωπαϊκός, τόσο γενετικά όσο και πολιτισμικά, αλλά προηγείται χρονικά του ιρανικού Αντρόνοβο (2000π.Χ. -900 π.Χ.) και έτσι εξηγεί και την αποκοπή της τοχαρικής γλώσσας από τις υπόλοιπες δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, λόγω της μετέπειτα επέκτασης των ιρανικών ανατολικοευρωπαϊκών γλωσσών στην περιοχή. Κάτι εξίσου αξιοπερίεργο συνέβη όταν οι ερευνητές ξεκίνησαν να μελετούν την γλώσσα των κειμένων. Ανακάλυψαν ότι η τοχαρική παρουσιάζει την εξής ιδιομορφία: ήταν μία κέντουμ γλώσσα δηλ. μία δυτικοευρωπαϊκή γλώσσα! Οι κέντουμ γλώσσες δηλ. όλες οι δυτικές ευρωπαϊκές γλώσσες όπως τα ελληνικά, τα γερμανικά, τα ιταλικά και τα κέλτικα διαθέτουν κάποια ιδιαίτερα φωνολογικά ιδιώματα που τις ξεχωρίζουν από τις ανατολικοευρωπαϊκές. Έτσι θεωρείται ότι οι Τόχαροι κατοικούσαν αρχικά στη περιοχή της νότιας Ρωσίας και μετέπειτα δίπλα σε σλάβικους πληθυσμούς, καθώς παρατηρείται μία σλαβική επιρροή στο λεξιλόγιό τους. Το πολιτειακό σύστημα των Τοχάρων δεν διέφερε πολύ από το επικρατούν στην Ευρώπη την ίδια εποχή. Όπως και οι Αρχαίοι Έλληνες, οι Τόχαροι ζούσαν σε πόλεις -κράτη. Σε αυτά ένας βασιλιάς και ένα συμβούλιο γερόντων, αποφάσιζαν για όλα τα θέματα της πόλης-κράτους. Οι Τόχαροι βασιλείς κάθονταν σε θρόνους με σκαλισμένα λιοντάρια, γεγονός που προκάλεσε εντύπωση στους Κινέζους απεσταλμένους που πρωτοαντίκρισαν θρόνο, πρώτη φορά στα τοχαρικά βασίλεια και περιέγραψαν ότι ο Τόχαρος βασιλιάς κάθεται σε ένα κρεβάτι με λιοντάρια, καθώς δεν ήταν γνωστή σε αυτούς και στην Ασία ευρύτερα η  έννοια της καρέκλας. Η θέση της γυναίκας στην τοχαρική κοινωνία ήταν η ίδια όπως και στην υπόλοιπη πατριαρχική ευρωπαϊκή κοινωνία, παρ’ όλα αυτά όμως η γυναίκα μπορούσε να είναι μάρτυρας σε δικαστήριο. Δεν υπάρχει μαρτυρία ότι οι Τόχαροι άντρες είχαν το δικαίωμα να πουλήσουν την γυναίκα τους, όπως έκαναν οι Κινέζοι. Οι Τόχαροι ήταν κυρίως βουδιστές, της αρχαιότερης σχολής του βουδισμού, της Σαρβαστιβάντα, την οποία είχαν δανειστεί από τους Ιρανούς της Ινδίας, τους Ινδο-Αρίους. Οι βουδιστές ιερείς  κατείχαν τη δεύτερη ανώτερη κοινωνικά θέση στην τοχαρική κοινωνία (όπως και σε όλες τις άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες  π.χ. οι Δρυίδες στην κέλτικη κοινωνία, οι Βραχμάνοι στην Ινδία κ.λπ.). Ακόμη και  μέλη της βασιλικής οικογένειας, αλλά και πολλά μέλη της αριστοκρατίας (όπως και στην Ευρώπη π.χ. Βυζάντιο και Δυτική Ευρώπη) γίνονταν ιερείς. Μοναχοί αλλά και μοναχές, ήταν πολλές πριγκίπισσες και βασίλισσες, εκ των οποίων και πολλές κτητόρισες και δωρήτριες των μοναστηριών. Οι πιστοί νήστευαν και αφιέρωναν ακριβά στολίδια στα αγάλματα του βούδα. Οι Τόχαροι δεν ήταν μόνο βουδιστές αλλά και νεστοριανοί χριστιανοί. Οι τοιχογραφίες στις σπηλιές του σημερινού Μπεζεκλίκ, απεικονίζουν νεστοριανούς χριστιανούς. Οι πρώτοι Χριστιανοί έφθασαν στα τοχαρικά βασίλεια από την Περσία, που ήταν σαφώς ενάντια στο χριστιανισμό, καθώς τον θεωρούσε βυζαντινή θρησκεία και τους χριστιανούς υπηκόους του εκ προοιμίου φιλοβυζαντινούς και εν δυνάμει προδότες. Η χρονιά των Τόχαρων είχε 12 μήνες και ξεκινούσε μέσα στην άνοιξη, γεγονός που εορτάζονταν με μία γιορτή που σηματοδοτούσε την αρχή της νέας χρονιάς με το τέλος του χειμώνα και την αναγέννηση της φύσης και άρα την έναρξη της καλλιεργητικής γεωργικής περιόδου. Αντίστοιχες γιορτές είχαν και έχουν οι Πέρσες, οι Κούρδοι και οι Αλβανοί όπως τη γιορτή του Νεβρόζ, ή Νιου Ρόζ δηλ. της Νέας Χρονιάς. Κατά τη διάρκεια της Νέας Χρονιάς οι Τόχαροι διοργάνωναν ιππικούς αγώνες, έθιμο που συναντάται και στους Σκανδιναβικούς λαούς. Επίσης στη αρχή της άνοιξης υπήρχε γιορτή όμοια με το ευρωπαϊκό καρναβάλι και τα Λουπερκάλια των Ρωμαίων. Οι Τοχαροι ντυνόταν με μάσκες και δέρματα ζώων και παρίσταναν υπερφυσικά πλάσματα. Στις αρχές Ιανουαρίου οι Τόχαροι  έβαφαν τα πρόσωπά τους, ράντιζαν ο ένας τον άλλον για να διώξουν τα δαιμόνια. Στις γιορτές τους έπιναν κρασί από αμπέλια, τα οποία καλλιεργούσαν ενώ δεν έλειπαν τα συμπόσια. Έπαιζαν σκάκι, ενώ γνώριζαν και τα ζάρια. Ο Μέγας Αλέξανδρος ίδρυσε το 329 π.Χ. την πόλη Αλεξάνδρεια την Εσχάτη στην είσοδο της κοιλάδας της Φεργκάνας, στο σημερινό Τατζικιστάν. Ο Ευθύδημος ο βασιλιάς του Ελληνιστικού βασιλείου στη Βακτριανή επέκτεινε το βασίλειο του στη Σογδιανή και έκανε εκστρατείες ως το Σόλεκ. Ο Διόδοτος, κυβερνήτης των χιλίων πόλεων της Βακτριανής (246 π.χ.), αποστάτησε και κύρηξε τον ευατό του βασιλέα, και όλοι οι υπόλοιποι λαοί της Ανατολής ακολούθησαν το παράδειγμα του και αποσχίστηκαν από τους Μακεδόνες. Το νέο αυτό βασίλειο, ήταν εξαιρετικά αστικοποιημένο και θεωρούνταν ως ένα από τα πλουσιότερα της Ανατολής και επρόκειτο να μεγαλώσει ακόμα περισσότερο σε δύναμη και γεωγραφική επέκταση προς ανατολή και δύση: Οι Έλληνες που προκάλεσαν την εξέγερση της Βακτριανής, έγιναν τόσο ισχυροί λόγω της γονιμότητας της γης της οποίας έγιναν οι κυρίαρχοι, όχι μόνο της Αρίας, αλλά και της Ινδίας, όπως ο Απολλόδωρος της Αρτεμισίας λέει, και περισσότερες φυλές κατέκτησαν αυτοί παρά ο Αλέξανδρος...Οι πόλεις τους ήταν τα Βάκτρα και την Δαράψα, και αρκετές άλλες. Ανάμεσα σε αυτές είναι και η Ευκρατιδεία, η οποία ονομάστηκε έτσι από τον κυβερνήτη της. Τα ελληνικά στοιχεία της πόλης Νίγια στην Κίνα ήρθαν στη δημοσιότητα έπειτα από σειρά αρχαιολογικών ανασκαφών οι οποίες είχαν οι όποιες εντάθηκαν τη δεκαετία του 1990. Συγκεκριμένα το 1993, ανακαλύφθηκε ότι στην αρχαία πόλη Νίγια της ερήμου Ταλκλαμακάν βρέθηκαν δείγματα αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Η είδηση ήρθε στο φως χάρη σε δημοσίευμα αυστραλιανής εφημερίδας. Οι αρχαιολόγοι βρήκαν άξονες σιδήρου και δρεπάνια, ξύλινα όπλα, πύλινους τεφροδόχους, οικιακά βάζα, χάλκινα νομίσματα κάτοπτρα, δαχτυλίδια τα οποία στο σύνολο τους είναι ελληνικής καταγωγής. Ακόμα την ίδια εποχή ανακαλύφθηκε και ένας αμφορέας στην πόλη Νίγια και συγκεκριμένα 640 χιλιόμετρα από την πόλη Kashgar. Αξίζει να σημειωθεί ότι έχουν ανακαλυφθεί και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα στην Κίνα, όπως το μωσαϊκό Sampul, ένα μάλλινο κρεμαστό ύφασμα που απεικονίζει ένα στρατιώτη, πιθανότητα ελληνικής καταγωγής και ένας Κένταυρος. Επιπλέον, έχουν ανακαλυφθεί και αγάλματα Ελλήνων στρατιωτών του 3ου αιώνα π.Χ. Επίσης, αρκετά ειδώλια και αναπαραστάσεις των Ελλήνων στρατιωτών έχουν βρεθεί βόρεια του Tien Shan. Τα παραπάνω δύο εκτίθενται στο Μουσείο Xinjiang, στο Ουρούμκι της Κίνας. Τα ελληνιστικά βασίλεια της Βακτριανης και της Ινδίας διαλύθηκαν από τους Τοχαρους και αντικαταστάθηκαν από την Αυτοκρατορία τους, Κουσαν που είχε επίσημη γλώσσα του κράτους την ελληνική. Η Κίνα είχε εμπορικές συναλλαγές με τους Τόχαρους. Οι Κινέζοι έστελναν πρεσβείες για να πάρουν τα «θεϊκά» τοχαρικά,  όπως τα αποκαλούσαν, άλογα, που ήταν μεγαλύτερα από τα μογγολικά και κρατούσαν πάνω τους κατάφρακτους ιππείς της Σογδιανής, της Φεργκάνα και της Παρθίας. Με την τοχαρική αυτοκρατορία του Κουσάν, η βόρεια Ινδία ενώθηκε με τη Κεντρική Ασία και την κοιλάδα του Ταρίμ. Από αυτήν την κεντρική τοποθεσία, η αυτοκρατορία Κοσσάν κατέστη ένας πλούσιος εμπορικός κόμβος μεταξύ των λαών Χαν της Κίνας, Σασσανιδών της Περσίας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Ρωμαϊκός χρυσός και το Κινεζικό μετάξι διακινούνταν στην αυτοκρατορία, με πολύ μεγάλο κέρδος για τους μεσάζοντες. Λαμβάνοντας δε υπόψιν όλες τις επαφές τους με τις μεγάλες αυτοκρατορίες της εποχής, δεν είναι περίεργο ότι οι Κοσσανοί είχαν αναπτύξει αξιόλογο πολιτισμό δανειζόμενοι στοιχεία από άλλες χώρες. Κυρίως Ζωροάστρες στο θρήσκευμα, οι Κοσσανοί ενσωμάτωσαν Βουδιστικές και Ελληνιστικές θεότητες θρησκευτικά στοιχεία στις δικές τους θρησκευτικές πρακτικές. Τα νομίσματά τους απεικονίζουν θεότητες που περιλαμβάνουν τον Ήλιο, τον Ηρακλή τον Βούδα, τον Σακιαμούνι Βούδα μέχρι τους Αχούρα Μάζντα, Μίθρα και Άταρ. Χρησιμοποιούσαν το Ελληνικό αλφάβητο, με την προσθήκη του γράμματος Sho. Επί ηγεμονίας του 5 αυτοκράτορα, Κανίσκα (Kanishka) του Μέγα (περ. 127-140 π.Χ) η αυτοκρατορία είχε εξαπλωθεί σε όλη την βόρεια Ινδία και επεκτάθηκε ανατολικά κατά μήκος της λεκάνης Tarim (πατρίδα των Κοσσανών). Ο Κανίσκα διοικούσε από το σημερινό Πεσαβάρ στο Πακιστάν, αλλά η αυτοκρατορία του περιελάμβανε επίσης τις μεγάλες πόλεις στον δρόμο του μεταξιού, Kashgar, Yarkand και Khotan, σημερινό κινέζικο Xinjiang ή Ανατολικό Τουρκεστάν. Ο πρώτος βασιλέας των Κοσσανών Ηραίος (κυβέρνησε 1-30 μ.Χ.) απείχε ελάχιστα από το να καταστεί φύλαρχος των Yuezhi. Έτσι ο κλήρος έπεσε στο διάδοχό του Kujula Kadphises (Κογιόλα Καδφίσης) (κυβέρνησε 30-80 μ.Χ.) για να αναλάβει τον ρόλο πραγματικού μονάρχη και να ενώσει τις διαφορετικές και ερίζουσες φυλές των Yuezhi υπό την σκέπη των Κοσσανών κατά τη διάρκεια του 1 αιώνα μ.Χ. Από αυτές τις δύο πρωτεύουσες Ταξιλα και Μπαγκραμ, καθώς και άλλους οικισμούς και εμπορικούς σταθμούς βορειότερα, οι Κοσσανοί κατέστησαν κυρίαρχοι του εμπορίου, υιοθέτησαν το Ελληνικό αλφάβητο και έκοψαν δικά τους χρυσά νομίσματα που απεικόνιζαν Κοσσανούς βασιλείς, Ελληνικά ρητά και σύμβολα εμπνευσμένα από Ρωμαϊκά νομίσματα που χρησιμοποιούνταν ευρέως εκείνη την εποχή, προκειμένου να αγοράζουν αγαθά από καραβάνια κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί ένας ζωντανός πολιτισμός, από την συγχώνευση των Δυτικών Ελληνο Βακτριανών εθίμων, με εκείνων της ανατολικής Ινδίας, προσαρμοσμένος στον δυναμικό χαρακτήρα της Κεντρικής Ασίας. Θέματα που προέρχονταν από την Ελληνική και Ρωμαϊκή μυθολογία αναμίχθηκαν με Βουδιστικά σύμβολα και ευαισθησίες, με αποτέλεσμα τις πρώτες αναπαραστάσεις του Βούδα με ανθρώπινη μορφή κατά τη διάρκεια, καθώς και τις πρώτες απεικονίσεις των βασικών Βουδιστικών προσωπικοτήτων, όπως ο Μποντισάτβα. Ο Κανίσκα ενθάρρυνε τόσο την σχολή Γκαντάρα της Ελληνο-Βουδιστικής τέχνη, όσο και την σχολή των Ινδουιστών Ματούρα. Η μεγαλύτερη συνεισφορά του στην Βουδιστική αρχιτεκτονική ήταν η στούπα Κανίσκα στο Πεσαβάρ. Χρονολογούμενο στο πρώτο έτος της βασιλείας Κανίσκα το 127 μ.Χ, το φέρετρο ανακαλύφθηκε σε ένα θάλαμο φύλαξης στην στούπα Κανίσκα, κατά τη διάρκεια των αρχαιολογικών ανασκαφών το 1908 -1909 στο Σαχ-τζι-Ντερί στα περίχωρα της Πεσαβάρ. Το πρωτότυπο είναι σήμερα στο Μουσείο Πεσαβάρ και μια παλιά ρεπλίκα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Λέγεται δε ότι μέσα στο φέρετρο συμπεριλαμβάνονται και τρία τμήματα οστών του Βούδα. Το φέρετρο υπογράφεται από τον κατασκευαστή, έναν Έλληνα καλλιτέχνη ονόματι Αγησίλαο , ο οποίος επέβλεψε την εργασία στην στούπα επιβεβαιώνοντας την άμεση συμμετοχή Ελλήνων στα Βουδιστικά έργα. Τα γλυπτά από τον Χάντα συνδυάζουν στοιχεία Βουδισμού και Ελληνισμού, σε ένα σχεδόν τέλειο και μοναδικά αναγνωρίσιμο Ελληνιστικό στυλ. Παρά το γεγονός ότι η εν λόγω τεχνοτροπία τοποθετείται από τους ειδικούς στην ύστερη Ελληνιστική περίοδο του 2ου ή 1ου αιώνα π.Χ., τα εν λόγω γλυπτά χρονολογούνται περί τον 1 αιώνα μ.Χ. ή αργότερα. Λαμβάνοντας υπόψη την εξαιρετική ποιότητα, την τεχνική φινέτσα, την ποικιλία και ποσότητα των γλυπτών, ο Χάντα πρέπει να ήταν μια «πόλη εργοστάσιο» στην οποία έζησαν και εργάστηκαν Έλληνες, ή εκπαιδευμένοι καλλιτέχνες εξοικειωμένοι με όλες τις πτυχές της Ελληνιστικής γλυπτικής, σε αυτό που ο ιστορικός μελετητής John Boardman περιγράφει ως « το λίκνο της νεότευκτης Βουδιστικής γλυπτικής στο Ινδο-Ελληνικό στυλ». Η «μεταφορά» των Ελλήνων ηρώων στον Βουδισμό (π.χ. ο Ηρακλής είναι η έμπνευση και το μοντέλο για την Βουδιστική Bodhissatva) αναδεικνύεται πλήρως στον Χάντα. Αυτές οι ανακαλύψεις με τις περίτεχνες εξειδικευμένες κατασκευές και το εξευγενισμένο καλλιεργημένο επίπεδο των πολιτών ενίσχυσαν την γοητεία της Κοσσανικής αυτοκρατορίας, τοποθετώντας την σε περίοπτη θέση μεταξύ των ήδη καταξιωμένων πολιτισμών της αρχαιότητας.
http://stopsachno1.blogspot.gr
https://el.m.wikipedia.org/wiki/Διονυσιακά
https://el.m.wikipedia.org/wiki/Ελληνικό_βασίλειο_της_Βακτριανή
http://www.onalert.gr/stories/Nigia-h-arxaia-polh-me-ta-ellhnikia-ixnh-sthn-kina/50731
https://chilonas.com/2015/11/17/httpwp-mep1op6y-2zp/