Τα άγνωστα χριστιανικά έθνη της μεσαιωνικής Περσίας των Σασσανιδών

Η Αυτοκρατορία των Σασσανιδών, γνωστή ως Ερανσάρ (Βασίλειο των Αρίων) και Εράν (Αρειανη) στα περσικά των Μέσων Χρόνων, Ιρανσάρ και Ιράν στα νέα περσικά, ήταν η τελευταία προϊσλαμική ιρανική αυτοκρατορία, η οποία κυβερνήθηκε από τη δυναστεία των Σασσανιδών από το 224 μ.Χ. έως το 651. Η Αυτοκρατορία των Σασσανιδών, η οποία διαδέχθηκε την Παρθική Αυτοκρατορία, υπήρξε από τις μεγαλύτερες δυνάμεις στη Δυτική και Κεντρική Ασία, μαζί με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και μετέπειτα τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, για μια περίοδο μεγαλύτερη των 400 ετών. Έχει υποτεθεί ότι η μετάβαση στην Αυτοκρατορία των Σασσανιδών αντανακλά το τέλος της διαμάχης των εθνικιστών πρωτο-Περσών με τους στενούς εθνικούς συγγενείς τους, τους Πάρθους, των οποίων η κοιτίδα ήταν στην Κεντρική Ασία, προτού μεταναστεύσουν δυτικότερα. Η εποχή των Σασσανιδών θεωρείται μία από τις σημαντικότερες στην ιστορία της Περσίας/Ιράν και με μεγάλη επιρροή, κατά τη διάρκεια της οποίας υπήρξε η τελευταία μεγάλη αυτοκρατορία των Ιρανών πριν την εισβολή των στρατών του Ισλάμ και την υιοθέτηση της νεόφερτης θρησκείας. Την περίοδο των Σασσανιδών έφτασε στην ακμή του ο αρχαίος περσικός πολιτισμός. Εκείνη την εποχή, η Περσία επηρέασε σε αξιοσημείωτο βαθμό και το ρωμαϊκό πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πολιτιστική επιρροή των Σασσανιδών εκτεινόταν πολύ πέρα από τα γεωγραφικά σύνορα της αυτοκρατορίας, μέχρι και τη Δυτική Ευρώπη, την Αφρική, την Κίνα και την Ινδία και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο σχηματισμό τόσο της ασιατικής όσο και της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παραγωγής του Μεσαίωνα.

ΛΑΖΟΊ : Οι Λαζοί (Τζάνοι) είναι φυλή που ζει κυρίως στις παράλιες περιοχές του Ευξείνου Πόντου οι οποίες ανήκουν στην Τουρκία και Γεωργία. Ήταν μια από τις κυριότερες φυλές του αρχαίου βασιλείου της Κολχίδας. Κατά την εποχή που η Οθωμανική αυτοκρατορία άρχισε να ελέγχει τον Καύκασο (16ος αιώνας), οι Λαζοί έγιναν, από ορθόδοξοι χριστιανοί, σουνίτες μουσουλμάνοι. Το 522 μ.χ. στα χρόνια του Ιουστινιανού ασπάζονται τον χριστιανισμό και μπαίνουν κάτω από την προστασία του Βυζαντίου κατά της Περσικής κυριαρχίας. Στα χρόνια των Μεγαλοκομνηνών της Τραπεζούντας βρήκαν καταφύγιο στην αυτοκρατορία του Πόντου, καθώς υπέστησαν πολλά δεινά ως υπήκοοι των Γεωργιανών. Από τότε μέχρι και το 1461 υπάγονταν στην αυτοκρατορία, μετά την πτώση της οποίας εξισλαμίστηκαν και έγιναν υπήκοοι Οθωμανοί. Στην 6η Οικουμενική σύνοδο το 680 μ.Χ. αναφέρεται ότι έλαβε μέρος και ο επίσκοπος των Λαζών και ο Μητροπολίτης Τραπεζούντας έφερε τον τίτλο «έξαρχος πάσης Λαζικής».

ΙΒΗΡΕΣ (ΓΕΩΡΓΙΑΝΟΊ) : Με τον όρο Ίβηρες του Καυκάσου ονομάζονται από τους Έλληνες, Λατίνους και Βυζαντινούς συγγραφείς οι πληθυσμοί της Καυκασιακής Ιβηρίας, που μιλούσαν μια γεωργιανή-καρτβελιανή γλώσσα. Επεκτείνονταν στην σημερινή ανατολική Γεωργία, έχοντας ως σύνορα στα δυτικά την έταιρη καρτεβελιανή χώρα της Κολχίδας-Λαζικής, στα ανατολικά την Αλβανία του Καυκάσου, στα νότια την Αρμενία και στα βόρεια τις διάφορες φυλές του Καυκάσου όπως τους Οσέτιους. Ο ίβηρας βασιλιάς Μιριανός Γ΄ υιοθέτησε το χριστιανισμό ως κρατική θρησκεία το 327 μ.Χ. και το βασίλειο συμμάχησε με τον Κωνσταντίνο τον Μέγα. Ο χριστιανισμός δημιούργησε στενά δεσμά μεταξύ της Ρωμαϊκής-Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Ιβηρίας και επηρέασε βαθύτατα την ιβηρική κουλτούρα και κοινωνία. Εν τούτοις, μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του αυτοκράτορα Ιουλιανού στην Περσία το 363, η αυτοκρατορία παραχώρησε τον έλεγχο της Ιβηρίας στην Περσία. Τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Βαχτάνγκ Γκοργκασάλι (447-522) υπήρξαν περίοδος ανασυγκρότησης της Ιβηρίας.  Έθεσε υπό τον έλεγχό του τις ορεινές φυλές του Καυκάσου και τις παρακείμενες περιοχές της νότιας και δυτικής Γεωργίας, ίδρυσε το αυτοκέφαλο πατριαρχείο στη Μτσχέτα και έκανε την Τιφλίδα την πρωτεύουσά του. Από το 482 και μέχρι τον θάνατό του το 502, πολέμησε για την ανεξαρτησία του βασιλείου του εναντίον των Περσών χωρίς αποτέλεσμα. Από το 570 η Ιβηρία έπαψε να θεωρείται βασίλειο και ενσωματώθηκε, μαζί με την Αρμενία και την Αλβανία του Καυκάσου, στην παραμεθόριο της Περσικής Αυτοκρατορίας. Λίγα χρόνια αργότερα, το Ιβηρικό βασίλειο αναγεννήθηκε με τη βοήθεια του αυτοκράτορα Μαυρίκιου. Εκατό χρόνια αργότερα έπεσε στα χέρια του Χαλιφάτου της Βαγδάτης· έζησε μεγάλες καταστροφές κατά τη διάρκεια των αραβικών πολέμων με τους Χαζάρους και τη Βυζαντινή αυτοκρατορία.

ΑΡΜΕΝΙΟΙ : Στις αρχές του 4ου αιώνα η Αρμενία έγινε το πρώτο κράτος στην ιστορία που υιοθέτησε τον Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία, ενώ χριστιανικές κοινότητες είχαν κάνει την εμφάνισή τους ήδη από το 40 μ.Χ. Υπήρχαν επίσης και παγανιστικές κοινότητες, όμως προσηλυτίστηκαν στο χριστιανισμό από τους πολυάριθμους ιεραπόστολους που έδρασαν στην Αρμενία. Ο Τιριδάτης Γ΄ έγινε ο πρώτος μονάρχης που εκχριστιάνισε επίσημα τους υπηκόους του. Μετά την κατάρρευση του Βασιλείου της Αρμενίας στα 428, το μεγαλύτερο μέρος του ενσωματώθηκε στην Περσική Αυτοκρατορία των Σασσανιδών. Μετά την αρμενική εξέγερση που κορυφώθηκε στη Μάχη του Βαρτανάντζ το 451, οι Χριστιανοί Αρμένιοι διατήρησαν τη θρησκευτική τους ελευθερία, ενώ στην περιοχή παραχωρήθηκε καθεστώς αυτονομίας. Το δυτικό τμήμα του βασιλείου της Αρμενίας ενσωματώθηκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και οργανώθηκε σε τέσσερα θέματα από τον Ιουστινιανό, οι Αρμένιοι στο τμήμα αυτό έγιναν Βυζαντινοί πολίτες. 

ΑΛΒΑΝΟΙ ΤΟΥ ΚΑΥΚΑΣΟΥ : Η Αλβανία του Καυκάσου είναι εξώνυμο της ιστορικής περιοχής στην ανατολική Καυκασία, η οποία εκτεινόταν στη σημερινή επικράτεια του Αζερμπαϊτζάν (όπου βρίσκονταν και οι δύο πρωτεύουσές της) και εν μέρει στο νότιο Νταγκεστάν. Τους πρώτους αιώνες π.Χ. και μ.Χ. η έκταση ανάμεσα νότια του Μεγάλου Καυκάσου και του Ελάσσονα Καυκάσου χωριζόταν στη Κολχίδα στα δυτικά, την Ιβηρία του Καυκάσου στο κέντρο και την Αλβανία του Καυκάσου στα ανατολικά. Στα νοτιοδυτικά βρισκόταν η Αρμενία και στα νοτιοανατολικά η Ατροπατηνή. Μετά την άνοδο της Παρθικής Αυτοκρατορίας, οι βασιλείς της Αλβανίας του Καυκάσου αντικαταστάθηκαν από τους Αρσακίδες και αργότερα, τον 5ο αιώνα μ.Χ., τους διαδέχθηκε μια άλλη Ιρανική βασιλική οικογένεια, οι Μιχρανίδες. Με την εγκαθίδρυση των Σασσανιδών, τα Μεσαία Περσικά, τα οποία συγγενεύουν με τα Παρθικά, έγιναν η επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας και γνώρισαν ευρεία διάδοση στην Αλβανία του Καυκάσου. Η παρουσία της περσικής γλώσσας και του ιρανικού πολιτισμού συνέχισε και μετά την ισλαμική εποχή. Μετά τον εκχριστιανισμό των Αλβανών τον 4ο αιώνα, τμήματα του πληθυσμού ενσωματώθηκαν από τους Αρμένιους και τους Γεωργιανούς, ενώ τα ανατολικά τμήμα της Αλβανίας του Καυκάσου εξισλαμίστηκαν και απορροφήθηκαν από τους Ιρανούς και αργότερα από τους τουρκικούς πληθυσμούς (σημερινοί Αζέροι).

ΑΣΣΎΡΙΟΙ : Το Ασο(υ)ριστάν ήταν το όνομα της σασσανιδικής επαρχίας της Ασσυρίας και της Βαβυλωνίας από το 226 έως το 637. Το όνομα Asōristān είναι μια ένωση του Asōr ("Ασσυρίζ") και του ιρανικού επιθήματος -istān ("γη του/των"). Το όνομα Ασσυρία, με τη μορφή Ασοριστάν, μεταβλήθηκε από τους Πάρθους για να συμπεριλάβει την αρχαία Βαβυλωνία και αυτό συνεχίστηκε υπό τους Σασσανίδες. Η ιστορική χώρα της Ασσυρίας (Αθούρα), ωστόσο, βρισκόταν στα βόρεια του Βαβυλωνιακού Ασοριστάν, στην ανεξάρτητη μεθοριακή επαρχία της Οσροηνής στην βόρεια Μεσοποταμία. Η πόλη Κτησιφών χρησίμευσε ως η πρωτεύουσα και της Παρθικής και της Σασανιδικής Αυτοκρατορίας και ήταν για κάποιο διάστημα η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο. Η κύρια γλώσσα, που ομιλούσαν οι Ασσυριανοί, ήταν η ανατολική αραμαϊκή, με την τοπική συριακή γλώσσα να αποτελεί σημαντικό όχημα για τον Συριακό Χριστιανισμό. Η Εκκλησία της Ανατολής ιδρύθηκε στο Ασοριστάν. Μεταξύ 633-8, η περιοχή κυριεύτηκε από τους Άραβες κατά τη διάρκεια της μουσουλμανικής κατάκτησης της Περσίας. Μαζί με το Μεσάν, έγινε η επαρχία του αλ-Ιράκ. Το Ασοριστάν μεταβιβάστηκε το 639, τερματίζοντας πάνω από 3000 χρόνια της Ασσυρίας ως γεωπολιτική οντότητα. Έναν αιώνα αργότερα, η περιοχή έγινε η πρωτεύουσα του Χαλιφάτου των Αββασιδών και το κέντρο της Χρυσής Εποχής του Ισλάμ για πεντακόσια χρόνια, από τον 8ο έως τον 13ο αιώνα. Μετά την μουσουλμανική κατάκτηση, το Ασοριστάν είδε μια σταδιακή, αλλά μεγάλη εισροή μουσουλμάνων: στην αρχή Αράβων, αλλά αργότερα και ιρανικών και τουρκικών φύλων. Οι ασσυριακοί λαοί συνέχισαν να υπομένουν, απορρίπτοντας τον αραβικοποίηση και τον εξισλαμισμό, και συνέχισαν να αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού του Βορρά μέχρι το 14ο αιώνα, έως ότου οι θρησκευτικά υποκινούμενες σφαγές του Ταμερλάνου μείωσαν δραστικά τον αριθμό τους και οδήγησαν τελικά στην εγκατάλειψη της πόλης Ασούρ. Μετά από αυτήν την περίοδο, οι Ασσύριοι έγιναν η εθνοτική, γλωσσική και θρησκευτική μειονότητα στην πατρίδα τους.

ΝΕΣΤΟΡΙΑΝΟΙ : Ο όρος Νεστοριανισμός περιγράφει το δόγμα σύμφωνα με το οποίο ο Ιησούς Χριστός υπήρξε ως δύο πρόσωπα, ο άνθρωπος Ιησούς και ο θεϊκός Γιος του Θεού ή Λόγος, και όχι ως ενιαίο πρόσωπο. Αυτό το δόγμα έχει ταυτιστεί με τον Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Νεστόριο (περ. 386–περ. 451), ο οποίος υπήρξε μαθητής του Θεόδωρου Μοψουεστίας. Αυτή η θεολογική θέση αναφορικά με τον Χριστό καταδικάστηκε στη Σύνοδο της Εφέσου το 431 και η σφοδρή αντιπαράθεση σχετικά με το ζήτημα αυτό οδήγησε στο Νεστοριανικό σχίσμα, κατά το οποίο διασπάστηκε η Ασσυριακή Εκκλησία της Ανατολής από τη Βυζαντινή Εκκλησία. Οι Νεστοριανοί καταδιωκόμενοι από τους Ορθόδοξους, κατέφυγαν στην Περσία, όπου ίδρυσαν Εκκλησία. Το 498 αποσχίστηκε η νεστοριανή Περσική Εκκλησία από την ορθόδοξη και επεκτάθηκε στη Συρία, την Αραβία, την Αίγυπτο, τις Ινδίες και την Κίνα. Οι Νεστοριανοί διακρίθηκαν σε όλους τους τομείς της επιστήμης και δημιούργησαν αξιόλογα πνευματικά κέντρα σε διάφορες πόλεις. Επί Ταμερλάνου, διώχτηκαν και περιορίστηκαν στο Κουρδιστάν. Το 1898 αποπειράθηκε επανένωση μεταξύ Νεστοριανών και Ορθόδοξων. Μετά τους δυο παγκόσμιους πολέμους οι Νεστοριανοί περιορίστηκαν στο ελάχιστο. Οι σύγχρονοι Νεστοριανοί προτιμούν να αποκαλούνται Ασσύριοι, ενώ το επίσημο όνομα της εκκλησίας τους είναι Αγία Αποστολική Καθολική Ασσυριακή Εκκλησία της Ανατολής, ή, εν συντομία, Εκκλησία της Ανατολής ή Ασσυριακή Εκκλησία.

ΛΑΧΜΙΔΕΣ ΑΡΑΒΕΣ : Το βασίλειο των Λαχμιδών ιδρύθηκε και κυβερνήθηκε από τη φυλή Μπανού Λάκμ, που μετανάστευσε από την Υεμένη τον 2ο αι. Η δυναστεία των Λαχμιδών ήταν ένα αραβικό βασίλειο στο Νότιο Ιράκ και την Ανατολική Αραβία, με πρωτεύουσα την αλ-Χιράχ, από τα τέλη του 3ου αι. μ.Χ. έως το 602 . Ήταν γενικά -αλλά κατά διαστήματα- σύμμαχοι και πελάτες της Σασανιδικής αυτοκρατορίας και συμμετείχαν στους Ρωμαιο-Περσικούς Πολέμους. Ενώ ο όρος "Λαχμίδες" έχει επίσης εφαρμοστεί στην κυρίαρχη δυναστεία, οι πιο πρόσφατες επιστήμες προτιμούν να αναφέρονται σε αυτούς ως Νασρίδες. Το βασίλειο των Λαχμιδών θα μπορούσε να ήταν ένα σημαντικό κέντρο της Εκκλησίας της Ανατολής, που γαλουχήθηκε από τους Σασανίδες, καθώς αντιτάχθηκε στον Χαλκηδονικό Χριστιανισμό (στα δόγματα της Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου) των Ρωμαίων. Οι Λαχμίδες παρέμειναν με επιρροή καθ' όλη τη διάρκεια του 6ου αι. Παρ' όλα αυτά, το 602, ο τελευταίος βασιλιάς των Λαχμιδών, ο αλ-Νουμάν Γ' ιμπν αλ-Μουνχίρ, θανατώθηκε από τον αυτοκράτορα των Σασανιδών Χοσρόη Β' λόγω ψευδούς υποψίας για προδοσία, και το βασίλειο των Λαχμιδών προσαρτήθηκε. Η προσάρτηση του βασιλείου των Λαχμίδων ήταν ένας από τους κύριους παράγοντες πίσω από την πτώση της αυτοκρατορίας των Σασανιδών και τη Αραβική κατάκτηση της Περσίας, όταν οι Σασανίδες Πέρσες ηττήθηκαν στη μάχη της Χίρα από τον Άραβα στρατηγό Χαλίντ ιμπν αλ-Ουαλίντ. 

ΠΈΡΣΕΣ : Ο Χριστιανισμός είχε διαδοθεί επαρκώς στην Περσία ήδη από τους πρώτους αιώνες. Πολλοί αιχμάλωτοι που είχαν μεταφερθεί από την Κοίλη Συρία στην Περσία ίδρυσαν εκεί Χριστιανικές κοινότητες και μεταξύ αυτών αναφέρεται ο Επίσκοπος Αντιοχείας Δημητριανός. Στον κατάλογο των Πατέρων της Α' Οικουμενικής Συνόδου περιλαμβάνεται και Επίσκοπος Περσίας. Το 330 περίπου ο Μ. Κωνσταντίνος, σε επιστολή του προς τον Πέρση βασιλιά Σαπώρ, εκφράζει τη χαρά του για την άνθηση της Περσικής Εκκλησίας. Κατά τα μέσα όμως του 4ου αιώνα κηρύχθηκε σκληρότατος διωγμός εναντίον των Χριστιανών, υποκινούμενος από τους πιστούς στην αρχαία περσική θρησκεία, κυρίως όμως εξαιτίας των μεταξύ Περσών και Βυζαντινών πολέμων, οι οποίοι άρχισαν αμέσως μετά τον Μ. Κωνσταντίνο. Οι Πέρσες ηγεμόνες υπέβλεπαν πάντοτε τους Χριστιανούς, ιδίως όμως μετά την αναγνώριση του Χριστιανισμού από το ρωμαϊκό κράτος, που ήταν ο μεγάλος τους αντίπαλος, τους θεωρούσαν ξενοκίνητους. Στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 5ου αιώνα, εποχή διακοπής των διωγμών, η Χριστιανική αλήθεια διαδόθηκε ευρύτατα, και μάλιστα στις ανώτερες τάξεις, η δε Εκκλησία οργανώθηκε. Κατά τις αρχές του 5ου αιώνα η Εκκλησία της Περσίας αριθμούσε 5 μητροπόλεις και 30 επισκοπές, είχε αξιοσημείωτη Χριστιανική φιλολογία στην τοπική γλώσσα και μοναχισμό σε άνθηση. Οι ασκητές ονομάζονταν «Υιοί της Διαθήκης». Το 410 συγκλήθηκε στην από δύο πόλεις αποτελούμενη πρωτεύουσα Σελεύκεια-Κτησιφώντα, σύνοδος, η οποία όρισε τον Επίσκοπο της πόλεως αυτής αρχηγό της Εκκλησίας της Περσίας. Η εξάπλωση όμως του Χριστιανισμού στην Περσία αντιμετώπισε φοβερά εμπόδια. 

Κατά το 420, ο βασιλιάς Ισδιγέρδης εξαπέλυσε αμείλικτο διωγμό πρωτοφανούς σκληρότητας. Οι διωγμοί κόπασαν όταν στην Περσία επικράτησε ο Νεστοριανισμός. Στην εξέλιξη αυτή συνετέλεσε ασφαλώς και η ανυπομονησία των Περσών Χριστιανών να δείξουν ότι είναι ανεξάρτητοι από την Εκκλησία του Βυζαντίου, αλλά ακόμη και το γεγονός ότι πολλοί κληρικοί της Περσίας σπούδασαν στη Θεολογική Σχολή της Εδέσσης (Συρία), στην οποία δέσποζε ο Νεστοριανισμός. Στη διάδοση του Χριστιανισμού στην Κεντρική Ασία, τουλάχιστον κατά μήκος των εμπορικών αρτηριών Βυζαντίου - Περσίας - Άπω ανατολής, συνετέλεσαν επίσης διάφοροι Χριστιανοί έμποροι. Από τις αρχές του 4ου αιώνα έχουμε πληροφορίες ότι υπήρχαν Χριστιανοί στην περιοχή της Βακτριανής (Βόρειο Αφγανιστάν). Το 478 ο Πέρσης αυτοκράτορας Kawad βρήκε Χριστιανούς μεταξύ των θύννων της Βακτρίας και των Τούρκων που ήσαν εγκατεστημένοι στις όχθες του ποταμού Όξου. Κατά τις παραμονές της μουσουλμανικής εισβολής (7ος αιώνας), η Εκκλησία της Περσίας είχε 80 επισκοπές, που εκτείνονταν από τα όρη της Αρμενίας έως τη Νότια Ινδία. Ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, Βυζαντινός γεωγράφος και μετέπειτα μοναχός στο Σινά (6ος αιώνας), χαρακτηριστικά βεβαιώνει: «και επί Βάκτροις και Ούννοις και Πέρσαις και λοιποίς Ινδοίς και Περσαρμενίοις και Μήδοις και Ελαμίταις και πάση τη χώρα Περσίδος και Εκκλησίαι άπειροι και Επίσκοποι και Χριστιανοί λαοί πάμπολλοι και μάρτυρες πολλοί και μονάζοντες ησυχασταί».

Πηγή : https://www.schooltime.gr/2019/05/02/lazoi-katagogi-kai-istoria/

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B1%CE%B6%CE%BF%CE%AF

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%8A%CE%B2%CE%B7%CF%81%CE%B5%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9A%CE%B1%CF%85%CE%BA%CE%AC%CF%83%CE%BF%CF%85

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%AF%CE%B1

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%B2%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9A%CE%B1%CF%85%CE%BA%CE%AC%CF%83%CE%BF%CF%85

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%83%CE%BF%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BD

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%B5%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82

https://www.oodegr.com/oode/ierapostoli/istoria/evagelismos_perswn_1.htm

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%9B%CE%B1%CF%87%CE%BC%CE%AF%CE%B4%CE%B5%CF%82

https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%A3%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%B4%CF%8E%CE%BD